Nhận biết đột quỵ sớm: Dấu hiệu sớm và xử trí cấp cứu
Đột quỵ, hay tai biến mạch máu não, là một tình trạng cấp cứu y tế nghiêm trọng xảy ra khi lưu lượng máu đến một phần não bị gián đoạn. Sự gián đoạn này có thể do tắc nghẽn mạch máu (đột quỵ thiếu máu cục bộ - chiếm khoảng 87% các trường hợp) hoặc do vỡ mạch máu (đột quỵ xuất huyết). Hậu quả là các tế bào não bị thiếu oxy và chất dinh dưỡng, dẫn đến tổn thương hoặc chết tế bào não. Việc nhận biết đột quỵ sớm các dấu hiệu và xử trí kịp thời là yếu tố then chốt quyết định mức độ di chứng và khả năng hồi phục của người bệnh.
I. Nhận biết các dấu hiệu sớm của đột quỵ: Quy tắc FAST
Trong bối cảnh cấp cứu thần kinh, việc nhận diện nhanh chóng các triệu chứng đột quỵ là vô cùng quan trọng. Quy tắc FAST (Face – Arms – Speech – Time) là một công cụ hữu hiệu, đơn giản, dễ nhớ và đã được chứng minh hiệu quả trong việc giúp công chúng và nhân viên y tế không chuyên nghiệp nhận biết sớm các dấu hiệu đột quỵ.
- F – Face (Mặt): Yêu cầu người bệnh cười hoặc nhe răng. Quan sát xem một bên mặt có bị xệ xuống, mất cân đối hay không. Liệt mặt trung ương hoặc ngoại biên cấp tính là một dấu hiệu kinh điển.
- A – Arms (Tay): Yêu cầu người bệnh giơ cả hai tay lên cao và giữ trong vài giây. Quan sát xem một tay có bị yếu, không thể giữ vững hoặc bị rơi xuống không tự chủ. Dấu hiệu này cho thấy tình trạng liệt nửa người (hemiparesis) hoặc liệt hoàn toàn (hemiplegia).
- S – Speech (Nói): Yêu cầu người bệnh lặp lại một câu đơn giản. Lắng nghe xem giọng nói có bị nói lắp, nói ngọng, khó phát âm (dysarthria) hoặc không thể hiểu lời nói (aphasia) hay không. Rối loạn ngôn ngữ là một biểu hiện thường gặp của tổn thương não chi phối chức năng ngôn ngữ.
- T – Time (Thời gian): Nếu phát hiện bất kỳ dấu hiệu nào trong số trên, hãy gọi cấp cứu ngay lập tức. "Thời gian là não bộ" (Time is brain) là nguyên tắc vàng trong xử trí đột quỵ. Mỗi phút trôi qua, hàng triệu tế bào thần kinh có thể bị tổn thương vĩnh viễn, làm giảm cơ hội hồi phục và tăng nguy cơ di chứng nặng nề.
II. Các dấu hiệu khác thường gặp của đột quỵ:
Ngoài quy tắc FAST, các triệu chứng sau cũng có thể gợi ý đột quỵ và cần được chú ý:
- Đột ngột mất thị lực ở một hoặc cả hai mắt: Thường là triệu chứng của đột quỵ ở thùy chẩm hoặc đường dẫn truyền thị giác.
- Đau đầu dữ dội đột ngột không rõ nguyên nhân: Đặc biệt là đau đầu kiểu "sét đánh" (thunderclap headache), có thể là dấu hiệu của xuất huyết dưới nhện.
- Mất thăng bằng hoặc phối hợp vận động đột ngột: Bao gồm chóng mặt, đi đứng loạng choạng, mất khả năng giữ vững tư thế, thường gặp trong đột quỵ tiểu não hoặc thân não.
- Tê hoặc yếu đột ngột ở một bên cơ thể: Có thể ở mặt, tay hoặc chân, không nhất thiết phải có dấu hiệu liệt rõ ràng như trong quy tắc FAST.
- Lú lẫn, mất ý thức hoặc hôn mê đột ngột: Đặc biệt nếu kèm theo các dấu hiệu thần kinh khu trú.
III. Xử trí cấp cứu ban đầu khi nghi ngờ đột quỵ:
Khi nhận diện được các dấu hiệu của đột quỵ, việc xử trí cấp cứu ban đầu có vai trò sống còn trước khi nhân viên y tế chuyên nghiệp đến.
- Gọi cấp cứu ngay lập tức (115 hoặc số cấp cứu tại địa phương): Đây là ưu tiên hàng đầu. Thông báo rõ ràng về tình trạng người bệnh, thời điểm xuất hiện triệu chứng và địa chỉ cụ thể để đội cấp cứu có thể đến nhanh nhất.
- Giữ bình tĩnh và trấn an người bệnh: Người bệnh có thể hoảng sợ hoặc lo lắng. Việc trấn an giúp giảm căng thẳng và ngăn ngừa các biến chứng thứ phát do stress.
- Đặt người bệnh ở tư thế thoải mái và an toàn:
- Nếu người bệnh tỉnh táo, đặt họ nằm ngửa, đầu hơi cao (khoảng 30 độ) để giảm áp lực nội sọ.
- Nếu người bệnh hôn mê hoặc có dấu hiệu nôn, đặt họ nằm nghiêng sang một bên (tư thế hồi phục) để tránh sặc chất nôn vào đường thở, đồng thời nới lỏng quần áo chật.
- Kiểm tra đường thở, hô hấp và tuần hoàn (ABC – Airway, Breathing, Circulation):
- Airway (Đường thở): Đảm bảo đường thở thông thoáng. Nếu có đờm dãi hoặc chất nôn, dùng gạc sạch lau sạch hoặc hút nếu có dụng cụ.
- Breathing (Hô hấp): Quan sát nhịp thở của người bệnh. Nếu ngừng thở, thực hiện hô hấp nhân tạo nếu được đào tạo.
- Circulation (Tuần hoàn): Kiểm tra mạch đập. Nếu không có mạch, thực hiện hồi sức tim phổi (CPR) nếu đủ trình độ.
- Không cho người bệnh ăn hoặc uống bất cứ thứ gì: Ngay cả nước lọc, vì có nguy cơ sặc rất cao do rối loạn nuốt ở bệnh nhân đột quỵ cấp.
- Ghi nhớ thời điểm khởi phát triệu chứng: Thông tin này cực kỳ quan trọng đối với bác sĩ để xác định "cửa sổ điều trị" (thời gian vàng) cho các phương pháp điều trị tái tưới máu như tiêu sợi huyết đường tĩnh mạch (IV tPA) hoặc lấy huyết khối cơ học (mechanical thrombectomy).
- Không tự ý dùng thuốc hạ huyết áp: Hạ huyết áp quá mức ở bệnh nhân đột quỵ thiếu máu cục bộ có thể làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu máu não. Việc kiểm soát huyết áp cần được thực hiện bởi nhân viên y tế chuyên nghiệp.
- Vận chuyển người bệnh đến bệnh viện chuyên khoa đột quỵ hoặc có đơn vị đột quỵ càng sớm càng tốt: Các trung tâm này được trang bị đầy đủ cơ sở vật chất và nhân lực chuyên môn để chẩn đoán chính xác và điều trị đột quỵ hiệu quả nhất.
IV. Tầm quan trọng của "thời gian vàng" trong điều trị đột quỵ:
"Thời gian vàng" (golden hour) hay "cửa sổ điều trị" là khoảng thời gian tối ưu để can thiệp điều trị đột quỵ, đặc biệt là đột quỵ thiếu máu cục bộ, nhằm mục đích tái tưới máu cho vùng não bị thiếu máu cục bộ (vùng tranh tối tranh sáng - penumbra) trước khi tế bào não bị hoại tử vĩnh viễn.
- Đối với tiêu sợi huyết đường tĩnh mạch (IV tPA): Hiệu quả nhất khi được sử dụng trong vòng 4.5 giờ kể từ khi khởi phát triệu chứng.
- Đối với lấy huyết khối cơ học: Có thể kéo dài đến 6 giờ, và trong một số trường hợp chọn lọc, có thể lên đến 24 giờ nếu hình ảnh học não (CT perfusion hoặc MRI diffusion/perfusion) cho thấy vẫn còn vùng tranh tối tranh sáng có thể cứu vãn được.
Việc bỏ lỡ "thời gian vàng" này sẽ làm mất cơ hội điều trị tái tưới máu, dẫn đến di chứng nặng nề hơn và tiên lượng xấu hơn cho người bệnh.
Kết luận:
Đột quỵ là một cấp cứu y tế đòi hỏi sự nhận diện nhanh chóng và xử trí kịp thời. Việc trang bị kiến thức về các dấu hiệu sớm của đột quỵ, đặc biệt là quy tắc FAST, và nắm vững các bước xử trí cấp cứu ban đầu sẽ giúp cứu sống người bệnh và giảm thiểu tối đa các di chứng. "Thời gian là não bộ" không chỉ là một khẩu hiệu mà là nguyên tắc sống còn trong quản lý đột quỵ. Mỗi cá nhân, gia đình và cộng đồng cần nâng cao nhận thức về đột quỵ để cùng chung tay giảm gánh nặng do căn bệnh này gây ra.
